„Letnia Akademia OSE 2023” to trzecia edycja naszej wakacyjnej serii, w której pomagamy Wam miło i pożytecznie spędzić urlopowy czas. Raz w tygodniu przygotowujemy dla Was przystępną porcję informacji, która może się przydać nie tylko podczas wakacji! W lipcu przybliżyliśmy Wam podstawowe wiadomości na temat sztucznej inteligencji i jej zastosowań, zastanawialiśmy się, czy trzeba się bać robotów, a także przestrzegaliśmy Was przed phishingiem. Dziś kolejny temat dotyczący cyberbezpieczeństwa: przyjrzymy się dezinformacji, z którą mamy obecnie do czynienia niemal na każdym kroku.

Dezinformacja w pigułce

Zacznijmy od początku – czym w ogóle jest dezinformacja?

• Dezinformacja to dowolny przekaz (tekstowy lub audiowizualny), rozpowszechniany świadomie lub nieświadomie, który negatywnie oddziałuje na odbiorców i zaburza przepływ informacji. Takie szkodliwe działania mogą wpływać na zmianę decyzji i opinii, celowo wprowadzać w błąd, a także ugruntowywać określony światopogląd. Co ważne, treści dezinformacyjne mogą doprowadzić do podjęcia lub zaniechania określonych działań.
• Dezinformacja wykorzystuje aktualne tematy, które wzbudzają silne emocje – przede wszystkim lęk – a także panikę i agresję.
• Dezinformacja nastawia przeciwko sobie różne grupy społeczne i tworzy obraz świata niezgodny z rzeczywistością.

Jak łatwo się domyślić, o dezinformację i wszelkie fałszywe przekazy nietrudno w internecie, zwłaszcza w mediach społecznościowych, gdzie wiadomości rozchodzą się z prędkością światła. Dodatkowo jej nośnikami są także tradycyjne media, ale też po prostu rozmowy ze znajomymi, ulotki, billboardy i wszystkie inne źródła, które przekazują nam jakąś informację. Warto wiedzieć, że za dezinformacją stoją m.in. internetowi trolle i boty, a także – czasem nieświadomie – liderzy opinii, politycy, służby poszczególnych krajów, a także… my sami (zwłaszcza gdy bezrefleksyjnie komentujemy lub udostępniamy niezweryfikowane treści).

Dezinformacja niejedno ma imię

W działaniach dezinformacyjnych wykorzystywane są przeróżne techniki, które pomagają odbiorcom uwierzyć w rzekomo prawdziwą wiadomość i skłonić ich do przekazania newsa jak największej liczbie osób. To np. manipulowanie kontekstem (przy użyciu sfabrykowanych nagrań i zdjęć), upublicznianie wyrwanych z kontekstu cytatów, kreowanie fałszywych autorytetów i podszywanie się pod ekspertów z różnych dziedzin.

Przyjrzyjmy się także kilku powszechnym formom dezinformacji:

• Fake newsy. To wszelkie wątpliwe, fałszywe wiadomości, które zazwyczaj powołują się na nieistniejące lub niezbyt wiarygodne źródła, np. naocznych świadków. Najczęściej informują o jakimś sensacyjnym wydarzeniu, wykorzystując w tym celu krzykliwy nagłówek i nacechowany emocjonalnie język.
• Podszywanie się pod instytucje/podmioty publiczne. Oszuści korzystają tutaj z łudząco podobnych lub identycznych logotypów, zdjęć profilowych, nazw, aliasów i innych elementów charakterystycznych dla danej instytucji. Liczą na to, że przeczytamy sfabrykowaną wiadomość pobieżnie i uwierzymy w nią jak w oficjalny komunikat.
• Deep fake (od ang. deep learning „głębokie uczenie” i fake „fałszywy”). To technika obróbki obrazu, wykorzystująca zdobycze sztucznej inteligencji, w której na podstawie prawdziwych próbek głosu, filmów i zdjęć powstaje nowy sfabrykowany materiał, który łudząco przypomina prawdziwe treści.
• Manipulowanie dowodami i danymi. Ta forma dezinformacji polega na przedstawieniu sfabrykowanych zdjęć i filmów. Materiały te często przedstawiają szokujące wydarzenia lub inne sytuacje budzące skrajne emocje. Są przy tym wyrwane z kontekstu, co sprawia, że odbiorca nie ma pełnych informacji i nie może właściwie ocenić prawdziwości danego materiału.
• Teorie spiskowe. Najprościej rzecz ujmując, są to wszelkie próby objaśniania świata, sprzeczne z powszechnie uznaną wersją wydarzeń. Mają zasiać niepewność w społeczeństwie, utwierdzić ludzi w przekonaniu, że za określonymi sytuacjami i zdarzeniami stoją spiskowcy. Dają złudne poczucie bezpieczeństwa w niepewnej sytuacji.

Dezinformacji mówimy nie!

Choć walka z dezinformacją jest trudna, na szczęście nie jesteśmy z góry skazani na niepowodzenie. Jak rozpoznawać fałszywe treści w sieci?

1. Sprawdź autora, datę i źródło. Podchodź nieufnie do materiałów, w których brakuje tych podstawowych informacji. Zwracaj uwagę na datę – być może news jest nieaktualny.
2. Korzystaj z rzetelnych źródeł i staraj się potwierdzić informację w kilku źródłach. Im więcej źródeł, tym większa pewność, że wiadomość jest prawdziwa!
3. Nie wyrabiaj sobie zdania na dany temat wyłącznie po lekturze nagłówka artykułu. Leady często zawierają sensacyjne informacje – tylko po to, by przykuć uwagę odbiorców.
4. Zastanów się, czy dana wiadomość bazuje na faktach, czy na opiniach. Sprawdź, czy jej autor popiera swoje twierdzenia dowodami i nie odnosi się do własnych odczuć.
5. Spróbuj popatrzeć na informację z szerszej perspektywy. Zastanów się, jak na ocenę wiarygodności informacji wpływają Twoje poglądy. Może niektóre wiadomości przyjmujesz bezkrytycznie?
6. Przeczytaj informację (artykuł, post itd.) uważnie. Jeśli znajdziesz błędy językowe albo Twoją uwagę zwróci emocjonalny język, najprawdopodobniej masz do czynienia ze zmanipulowaną wiadomością.
7. Przeanalizuj okoliczności. Fake newsy często są wyrwane z szerszego kontekstu, dzięki czemu jeszcze łatwiej mogą wprowadzić odbiorców w błąd. Zawsze zwracaj uwagę na miejsce, czas i okoliczności przekazu danej informacji.

Z tą podstawową wiedzą na temat różnych rodzajów nieprawdy w internecie łatwiej uda się Wam ominąć pułapki zastawiane w sieci. Po więcej informacji sięgnijcie do publikacji „Kodeks dobrych praktyk”, opracowanej przez NASK razem z 11 innymi organizacjami i instytucjami.