W naszym cyklu „Cyberbezpiecznej biblioteczki” staramy się pokazać Wam zagrożenia, które wiążą się z przebywaniem w świecie cyfrowym i uzbroić w niezbędne umiejętności, by móc przestrzegać przed nimi najmłodszych użytkowników internetu. Dziś pochylamy się nad zjawiskiem dezinformacji, która w równym stopniu dotyka nas wszystkich, ale to właśnie Wy – nauczyciele, rodzice i opiekunowie – możecie przekazywać dzieciom i uczniom niezbędne w wykrywaniu nieprawdy w internecie kompetencje miękkie – krytyczne, logiczne myślenie, zdolność wyciągania wniosków czy analizy treści.

Czym jest dezinformacja?

Pamiętacie informacje, które pojawiały się w mediach tuż po rozpoczęciu wojny w Ukrainie, dotyczące braku paliw na polskich stacjach? To tylko jeden z wielu przykładów działań dezinformacyjnych z ostatnich lat, mający na celu wywołanie braku poczucia bezpieczeństwa. Dezinformacja może przybierać różne formy i przejawiać się w treści, zdjęciach, a także materiałach wideo. Rozpowszechniana jest najczęściej w sposób świadomy, a powielana często w sposób spontaniczny. Nieprawdziwe informacje mają wzbudzać silne emocje takie jak gniew, frustracja czy smutek, a w konsekwencji dzielić społeczeństwo. Dobrym przykładem dezinformacji, która spowodowała widoczny rozłam społeczeństwa były nieprawdziwe informacje dotyczące skutków szczepień przeciwko COVID-19.  

Sposoby dotarcia dezinformacji

W powszechnej opinii dezinformacja błędnie utożsamiana jest jedynie z działaniami trolli czy botów. Dziś nośnikiem nieprawdziwych treści może być wszystko – od ulotki po wypowiedź osoby publicznej. Działania botów czy trolli są często jedynie działaniami wspierającymi, generującymi zasięg i uwiarygadniającymi fałszywy przekaz. Styl pisowni, używanie symboli różnych grup społecznych sugerują udział „zwykłych” użytkowników i mogą wprowadzać innych w błąd. Dlatego pierwszym na co należy zwrócić uwagę, jest charakter przekazywanej treści, a także źródło informacji. Formą dezinformacji jest również wycinanie fragmentów wypowiedzi, a tym samym pozbawianie ich kontekstu. Może się ono przejawiać zarówno w formie tekstowej, jak i audiowizualnej. Dezinformacja karmi się naszymi lękami i uprzedzeniami, dlatego w ostatnim czasie spotykamy się z nią tak często. Wywołujące silne emocje wpisy w social mediach, nagłówki czy materiały prasowe powinny szczególnie wzbudzać Waszą czujność. Twórcy treści dezinformacyjnych doskonale zdają sobie sprawę z tego, że szokujące nagłówki i złe informacje przykuwają uwagę odbiorców.

Wśród najczęściej spotykanych nośników dezinformacji znajdują się:

• Troll. Prawdziwy użytkownik działający w sieci, czasem na zlecenie innych podmiotów. Publikuje emocjonalne treści, powodujące podziały i wywołujące kontrowersje.
• Bot. To zautomatyzowane konta w mediach społecznościowych, których celem jest szybkie reagowanie na określone treści, tworzenie nowych, budowanie obrazu sztucznego zainteresowania danym tematem.
• Lider opinii. Może rozpowszechniać wysokozasięgowe treści, dzięki działaniom botów oraz internautów, którzy powielają treści lidera. Wierząc w jego autorytet, użytkownicy nie mają świadomości szkodliwości takiego działania.
• Media. Zaufanie do konkretnych kanałów powoduje bezkrytyczne przyjmowanie treści udostępnianych przez nie.
• Zwykły użytkownik. Brak umiejętności rozpoznania dezinformacji powoduje, że zwykli użytkownicy stają się narzędziem do szerzenia nieprawdy.

Jak bronić się przed dezinformacją?

Dezinformacja nie jest czymś nowym, jednak w ostatnich latach jej obecność się nasila, a samo zjawisko określane jest jako jedno z największych cyberzagrożeń. Odróżnienie prawdy od nieprawdy w internecie jeszcze nigdy nie było tak trudne, dlatego przygotowaliśmy dla Was kilka wskazówek, które – mamy nadzieję – okażą się pomocne w nauce weryfikacji treści.

• Włączcie myślenie krytyczne i chęć dociekania prawdy. Czytając kolejną informację, spróbujcie zadać sobie kilka pytań: kto mi to mówi? Po co? Dlaczego właśnie w tym momencie? Czy ma mnie to do czegoś zachęcić/zniechęcić? Nie znaczy to oczywiście, że od teraz należy analizować każdą informację, a jedynie te, które wzbudzą w Was silne emocje.
• Weryfikujcie treść pod kątem językowym, sprawdźcie dane konta. Czasem, aby odróżnić prawdę od dezinformacji, wystarczy przyjrzeć się treści pod kątem językowym. W informacjach przekazywanych z zagranicy możemy dostrzec problemy związane ze składnią czy interpunkcją. Sprawdzajcie dane kont, które publikują treści, które wzbudzają silne emocje. Kiedy konto zostało utworzone? Kto je obserwuje? Kto udostępnia informacje? Czy dane w profilu wydają się być prawdziwe?
• Znajdźcie inne źródło. W przypadku treści, która wydaje się Wam z jakichś względów nieprawdziwa, postarajcie się odnaleźć kolejne źródło, najlepiej takie, które pokazuje inną perspektywę. Dążcie do odnalezienia pierwotnego źródła informacji, materiału wideo czy zdjęcia (pomogą Wam w tym narzędzia dostępne w wyszukiwarkach).

Pamiętajcie, że osobom, które są odpowiedzialne za tworzenie treści dezinformacyjnych, zależy na tym, żeby dotarły one do jak największej liczby osób. Zastanówcie się więc dwa razy, zanim udostępnicie niesprawdzony news, nawet jeśli pochodzi od Waszego znajomego!

Chcecie poszerzyć swoją wiedzę na temat dezinformacji? Zajrzyjcie do „Kodeksu dobrych praktyk” opracowanego przez NASK wraz z 11 innymi organizacjami i instytucjami.