– Ostatni czas przyniósł rewolucję w postrzeganiu internetu, który stał się nie sporadycznym, a codziennym towarzyszem większości naszych aktywności. Niekiedy może okazać się to niebezpieczne dla dzieci i młodzieży, a więc młodszych użytkowników internetu, którzy potrzebują w sieci mądrego przewodnictwa ze strony dorosłych. Bez tego narażeni są na różne sytuacje ryzykowne: cyberprzemoc, niebezpieczne relacje, a wreszcie kontakt ze szkodliwymi lub nielegalnymi treściami – mówi Anna Rywczyńska, kierownik Zespołu Edukacji Cyfrowej w NASK, koordynatorka Polskiego Centrum Programu Safer Internet.

Zachęcamy nauczycieli do skorzystania z materiałów przygotowanych w ramach cyklu „Bezpieczni w sieci z OSE”:

• poradnika „Szkodliwe treści w internecie”,
• scenariusza lekcji „Czy wystarczy mi wyobraźnia?”,
• infografik dotyczących szkodliwych treści w internecie,
• webinaru eksperckiego „Szkodliwe treści w internecie”.

Czym są szkodliwe treści?

Według ogólnej definicji szkodliwe treści to „materiały, które mogą wywołać negatywne emocje u odbiorcy, destrukcyjnie oddziaływać na rozwój emocjonalny, poznawczy i społeczny dzieci oraz młodzieży”*. Ich katalog niestety wciąż się poszerza, co wiąże się często z nowo powstającymi trendami i zjawiskami online.

Wśród szkodliwych treści** wyróżniamy:

• treści obrazujące przemoc, obrażenia fizyczne, bądź śmierć, np. zdjęcia/filmy prezentujące ofiary wypadków, okrucieństwo wobec zwierząt;
• treści nawołujące do samookaleczeń, samobójstw, zachowań szkodliwych dla zdrowia (np. restrykcyjne diety lub materiały promujące zażywanie niebezpiecznych substancji);
• treści ksenofobiczne i rasistowskie, szerzące tzw. mowę nienawiści;
• treści pornograficzne, w tym materiały prezentujące relacje seksualne z wykorzystaniem przemocy;
• treści przedstawiające seksualne wykorzystywanie dzieci;
• fałszywe wiadomości (tzw. fake news), często o charakterze sensacyjnym, publikowane w mediach w celu zmanipulowania i wprowadzenia odbiorcy w błąd dla osiągnięcia korzyści, np. finansowych, politycznych;
• patostreamy, czyli relacje na żywo w sieci prezentujące zachowania określane i postrzegane jako patologiczne, np. relacje z libacji alkoholowych, zażywania narkotyków, bójek, a także promujące agresję, zawierające wyzwiska, wulgaryzmy;
• tzw. internetowe wyzwania – „challenge”, polegające na wykonaniu pokazywanego w sieci zadania, które może być śmieszne, trudne, ale też niekiedy bardzo niebezpieczne dla zdrowia i życia.

– Choć wydaje się, że na szkodliwe treści można trafić wyłącznie intencjonalnie, to jednak okazuje się, że dzieci zapoznają się z nimi przypadkowo, np. podczas wyszukiwania czegoś w sieci. Źródłem niebezpiecznych materiałów nierzadko są też linki pochodzące z nieznanych źródeł, wyskakujące okienka reklamowe, jak również wiadomości przesyłane przez rówieśników – tłumaczy Anna Rywczyńska. – Podczas gdy pojedynczy, sporadyczny kontakt ze szkodliwymi treściami może wpłynąć na samopoczucie i emocje, tak już regularny kontakt może negatywnie oddziaływać na postrzeganie świata i zachwiać osobowością młodych ludzi – dodaje ekspertka.

Skutki kontaktu ze szkodliwymi treściami. Czy jest się czego bać?

Niestety – dostęp do szkodliwych treści internetowych nierzadko wiąże się z poważnym ryzykiem dla rozwoju emocjonalnego dzieci i młodzieży i ich funkcjonowania. Materiały online obrazujące przemoc mogą negatywnie oddziaływać na psychikę dzieci, wywoływać lęk, a także prowadzić do agresywnych postaw wobec innych osób.

Możliwych konsekwencji jest jednak więcej: to także zniekształcony obraz rzeczywistości, pogorszenie nastroju, znieczulenie na losy ofiar przemocy, skłonność do ryzykownych zachowań i działań antyspołecznych, a także utrwalanie negatywnych stereotypów i fałszywych poglądów na sferę seksualności.

– Stopień oddziaływania szkodliwych treści na najmłodszych odbiorców zależy od wielu czynników. Nie tylko od rodzaju materiału, ale także wieku dziecka, czynników osobowościowych, sytuacji życiowej, wzorców zachowań, środowiska, w którym dziecko się wychowuje. Ten sam obraz może oddziaływać na różne osoby z różnym nasileniem – u jednej wywoła dyskomfort, u innej zaś spowoduje większe szkody psychiczne – mówi Anna Rywczyńska.

Zagrożenia w internecie – nie jesteś sam

Co zrobić, alby zadbać o bezpieczeństwo dziecka i ucznia w internecie, w tym chronić najmłodszych przed dostępem do szkodliwych treści? Potrzebna jest przede wszystkim edukacja o cyberzagrożeniach, pokazywanie młodym użytkownikom sieci, jak efektywnie korzystać z jej zasobów, a przede wszystkim – rozmowa, w której nie będziemy unikać trudnych tematów, wysłuchamy wątpliwości dziecka i wytłumaczymy, na co powinno uważać online. W przypadku kontaktu z niebezpiecznymi treściami ważna jest szybka reakcja: ustalenie okoliczności, interwencja i objęcie poszkodowanych opieką.

– Dbałość o bezpieczeństwo uczniów w internecie to bardzo ważne zadanie, do którego trzeba dobrze się przygotować. Pomocą służą eksperci, którzy w ramach parasolowej kampanii „Bezpieczni w sieci z OSE” podpowiadają, jak rozpoznawać cyberzagrożenia i jak sobie z nimi radzić. Dotychczas w ramach cyklu mówiliśmy o sextingu, cyberprzemocy i FOMO, a wraz z premierą kolejnego poradnika dla nauczycieli „Szkodliwe treści w internecie” chcemy przypominać, że w sieci otaczają nas strony i materiały, z którymi dzieci nie powinny mieć kontaktu – mówi Agnieszka Żeglińska, Dyrektor ds. Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego i Ekosystemu OSE. – Choć szkołom, nauczycielom i rodzicom nie uda się usunąć z internetu wszystkich niebezpiecznych treści, to jednak możliwe jest minimalizowanie skutków dziecięcych kontaktów z tymi materiałami. Wydaje się to szczególnie istotne w czasach, w których trudno już odróżnić przestrzenie offline i online – dodaje.

* Livingstone S., Smith P.K., (2014), „Annual research review: Harms experienced by child users of online and mobile technologies: The nature, prevalence and management of sexual and aggressive risks in the digital age”, „Journal of child psychology andbpsychiatry”, nr 55 (6), s. 635‒654.
** Rywczyńska A., Piechna J., (2021), „Szkodliwe treści w internecie”, Warszawa: NASK Państwowy Instytut Badawczy [online, dostęp dn. 29.11.2021].