Żyjemy w świecie, gdzie informacje są na wyciągnięcie ręki – codziennie trafiają do nas z różnych źródeł, często szybciej, niż możemy je przyswoić. Jednak w tym ogromnym strumieniu wiadomości coraz trudniej odróżnić prawdę od fałszu. Niemal na co dzień musimy mierzyć się z dezinformacją, która dotyczy każdego z nas, wpływa na nasze decyzje i kształtuje nasze postrzeganie świata. Jak nie zgubić się w gąszczu manipulacji? W kolejnej aktualności z cyklu „Temat lekcji” przybliżamy Wam to zagadnienie prawdy i nieprawdy w internecie oraz podpowiadamy, z jakich materiałów korzystać, rozmawiając o dezinformacji z uczniami.

Dezinformacja – co, gdzie, jak?

Dezinformacja może przyjmować różne postacie – od tekstów przez zdjęcia po materiały wideo. Najczęściej jest rozpowszechniana z pełną świadomością, jednak zyskuje zasięg dzięki nieświadomym odbiorcom, którzy przekazują ją dalej, nie weryfikując wcześniej „sensacyjnej wiadomości”. Dlatego to tak ważne, aby nie przyczyniać się do jej szerzenia, np. poprzez udostępnianie postów, których autentyczności nie jesteśmy pewni.

Działania dezinformacyjne są bardzo niebezpieczne, gdyż odwołują się do naszych emocji – tych najsilniejszych i najtrudniejszych do opanowania. Ich celem jest wzbudzenie gniewu, frustracji czy smutku, a także wywołanie reakcji polegającej na nieprzemyślanym przesyłaniu treści dalej. Jakie są tego skutki? Dezinformacja może budzić lęk i prowadzić do niepewności, bywa też narzędziem do wywoływania podziałów i napięć społecznych, a w szerszej skali może destabilizować sytuację w kraju. Co bardzo ważne, wpływa na nasze życie na wielu płaszczyznach – od zdrowia (np. mylne newsy o szczepionkach), przez politykę (fałszywe informacje przed wyborami), po finanse (manipulacja informacjami o kursach giełdowych).

Przykłady takich działań są liczne, szczególnie w czasie wydarzeń wywołujących silne zainteresowanie społeczne, kiedy natłok informacji – również tych sprawdzonych – bywa ogromny. W takich momentach wyjątkowo trudno jest odróżnić fakty od zmanipulowanych wiadomości. Przypomnijcie sobie sytuacje z okresu pandemii COVID-19 lub wybuchu wojny w Ukrainie – dezinformacja była wówczas wszechobecna. Podobne zjawiska towarzyszą nam również teraz.

Jak nie dać się nabrać?

Warto wiedzieć, że fałszywe informacje mogą być rozpowszechniane na wiele sposobów – nie tylko poprzez media, liderów opinii bądź zwykłych użytkowników internetu, ale także przez boty, czyli zautomatyzowane konta w mediach społecznościowych.

Dobra wiadomość – przejawy dezinformacji można rozpoznać. To nie zawsze łatwe, ale mamy dla Was kilka podpowiedzi. Co robić, a czego unikać?

• Odróżniajcie informację od opinii – to nie to samo! Informacja powinna być możliwa do zweryfikowania. Te pochodzące z anonimowych źródeł są zwykle mniej wiarygodne.
• Wybierajcie sprawdzone źródła – media o ugruntowanej pozycji, kanały ekspertów i dziennikarzy. Co więcej, sprawdzajcie pozyskane informacje w kilku miejscach. Pamiętajcie, że nawet ekspert może się mylić, dlatego zanim uznacie coś za pewnik, postarajcie się dotrzeć do źródła.
• Nie dajcie się ponieść emocjom. Jeśli widzicie materiał o sensacyjnym charakterze, są duże szanse, że został on zmanipulowany. Podchodźcie do takich treści ze spokojem. Zanim podzielicie się wiadomością z innymi, zastanówcie się, jak możecie sprawdzić, czy jest wiarygodna.
• Pamiętajcie, że media społecznościowe to nie portale informacyjne, a miejsca, w którym każdy może opublikować, co tylko chce.

Weryfikowanie wszystkich wiadomości, z jakimi mamy styczność, jest niezwykle trudne, a niekiedy nawet niemożliwe. Eksperci NASK proponują, aby sprawdzać zwłaszcza te informacje i newsy, które budzą w nas wyjątkowo silne emocje. Możecie stosować przy tym zasadę 5xZ, to znaczy:

• Zweryfikujcie, czy źródło jest wiarygodne (np. czy to wiarygodne medium).
• Zweryfikujcie prawdziwość i logiczność przedstawionej relacji.
• Zweryfikujcie, czy tę samą sytuację potwierdza inne źródło.
• Zweryfikujcie, co jest opinią autora, a co jest faktem.
• Zweryfikujcie, czy autor zgłosił sytuację odpowiednim służbom, jeżeli jest taka konieczność.

Jak rozpoznać dezinformację? Przede wszystkim nie wierzcie we wszystko, co przeczytacie w internecie, nawet jeśli szokujący news udostępnił Wam ktoś znajomy. Potwierdzajcie informacje w agencjach fact-checkingowych, sprawdzajcie profile #WłączWeryfikację prowadzone przez NASK, a przede wszystkim – korzystajcie z rzetelnych źródeł.

Lekcja o dezinformacji

Nieprawda w internecie to temat, z którym warto zapoznać uczniów. Zarówno młodsi, jak i starsi powinni poznać metody działań dezinformacyjnych, sposoby odróżniania rzetelnych informacji od tych zmanipulowanych, a przede wszystkim – nauczyć się krytycznie podchodzić do wiadomości, z którymi stykają się w mediach.

Zachęcamy Was do korzystania z bezpłatnych materiałów dostępnych na platformach OSE IT Szkoła i Bezpieczni w sieci: kursów e-learningowych, scenariuszy zajęć i innych treści, które pomogą Wam zorganizować angażujące lekcje dotyczące dezinformacji. Przygotowaliśmy dla Was:

• kurs e-learningowy „(Dez)informacja, czyli w co wierzyć w internecie”;
• kursy e-learningowe w modułach „Fake news, dezinformacja w sieci” i na platformie Bezpieczni w sieci;
• ulotkę „Fake newsy, bańki informacyjne, teorie spiskowe”;
• konspekt zajęć „Fake newsy i dezinformac a – o tym warto porozmawiać w szkole”;
• infografikę „Jak rozpoznać fake newsa?”.

Sięgnijcie też po scenariusze zajęć, które opisaliśmy w serii aktualności „Lekcja o cyberbezpieczeństwie”:

• scenariusz zajęć „Nie wszystko złoto, co się świeci” – wariant dla uczniów klas 4–6 szkoły podstawowej;
• scenariusz zajęć „Nie wszystko złoto, co się świeci” – wariant dla uczniów klas 7–8 szkoły podstawowej;
• scenariusz zajęć „Fake news, dezinformacja w sieci” dla uczniów klas 7–8 szkół podstawowych;
• scenariusz zajęć „Fake news, dezinformacja w sieci” dla uczniów szkół ponadpodstawowych;
• scenariusz zajęć „W poszukiwaniu ziarna prawdy” dla uczniów szkół ponadpodstawowych.

Na podstawie:

Aktualności na stronie ose.gov.pl: „Bezpieczni w sieci z OSE: metody i techniki dezinformacji” i „Bezpieczni w sieci z OSE: dezinformacja w mediach społecznościowych” [online, dostęp dn. 31.10.2024].

 Gańko K., Kania D., Troszczyńska E., (2022), „ABC cyberbezpieczeństwa”, Warszawa: Państwowy Instytut Badawczy NASK [online, dostęp dn. 31.10.2024].