Polskie badania przeprowadzone w ramach projektu EU Kids Online (Pyżalski, Zdrodowska, Tomczyk, Abramczuk, 2019) wykazały, że aż 40% dzieci w wieku 9–17 lat napotyka na szkodliwe treści w internecie: to krwawe, brutalne obrazy (42%), materiały związane z braniem narkotyków (44%), ekstremalnymi dietami (43%), wskazówkami, jak zrobić sobie krzywdę (36%) i hejtem (47%). Inne badania – „Nastolatki 3.0” (Lange, 2023) – wskazują, że młodym trudno jest ocenić, czy treści, jakie napotykają online, są bezpieczne i prawdziwe.

Kluczowe staje się zatem zrozumienie, jak rozpoznać zagrożenia, skutecznie ich unikać oraz co robić, gdy już zetkniemy się z materiałami mogącymi wpłynąć negatywnie na nasze zdrowie psychiczne. W kolejnej aktualności z serii „Temat lekcji” przypominamy, co warto wiedzieć na temat szkodliwych treści!

Szkodliwe treści – czym właściwie są?

Szkodliwe treści to materiały, które mogą wywołać negatywne emocje u odbiorcy, destrukcyjnie wpływać na rozwój emocjonalny, poznawczy i społeczny dzieci oraz młodzieży (Livingstone, Smith, 2014). Treści te promują niebezpieczne zachowania i dlatego są nieodpowiednie dla młodego odbiorcy. To mogą być różnego rodzaju obrazki, filmy, zdjęcia czy wpisy, na które można się natknąć na stronach internetowych, w wiadomościach e-mail, forach czy blogach. Wasz uczeń lub dziecko może na nie trafić również np. korzystając z mediów społecznościowych czy grając w darmowe gry pobrane na smartfon lub tablet.  

Wśród szkodliwych treści wyróżniamy (Rywczyńska, Piechna, 2023):

• treści obrazujące przemoc, obrażenia fizyczne, bądź śmierć, np. zdjęcia/filmy prezentujące ofiary wypadków, okrucieństwo wobec zwierząt;
• treści nawołujące do samookaleczeń, samobójstw, zachowań szkodliwych dla zdrowia (np. restrykcyjne diety lub materiały promujące zażywanie niebezpiecznych substancji);
• treści ksenofobiczne i rasistowskie, szerzące tzw. mowę nienawiści;
• treści pornograficzne, w tym materiały prezentujące relacje seksualne z wykorzystaniem przemocy;
• treści przedstawiające seksualne wykorzystywanie dzieci;
• fałszywe wiadomości, często o charakterze sensacyjnym, publikowane w mediach w celu zmanipulowania i wprowadzenia odbiorcy w błąd dla osiągnięcia korzyści, np. finansowych, politycznych;
• patostreamy, czyli relacje na żywo w sieci prezentujące zachowania określane i postrzegane jako patologiczne, np. relacje z libacji alkoholowych, zażywania narkotyków, bójek, a także promujące agresję, zawierające wyzwiska, wulgaryzmy;
• tzw. internetowe wyzwania – „challenge’e”, polegające na wykonaniu pokazywanego w sieci zadania, które może być śmieszne, trudne, ale też niekiedy bardzo niebezpieczne dla zdrowia i życia.

Poważne konsekwencje

Kontakt ze szkodliwymi treściami w internecie może mieć poważne konsekwencje, szczególnie dla dzieci i młodzieży – czyli osób najbardziej podatnych na ich wpływ. Badania wskazują, że młodzi, które regularnie stykają się z przemocą, mową nienawiści czy materiałami o charakterze seksualnym, często doświadczają wzmożonego lęku, niepokoju, a nawet depresji. Mogą oni odczuwać także zagubienie, poczucie bezsilności czy obniżenie samooceny. Niestety potencjalnych konsekwencji jest jeszcze więcej: to także zniekształcony obraz rzeczywistości, pogorszenie nastroju, znieczulenie na losy ofiar przemocy, skłonność do ryzykownych zachowań i działań antyspołecznych, a także utrwalanie negatywnych stereotypów i fałszywych poglądów na sferę seksualności.

W przypadku dorosłych również występuje ryzyko negatywnych skutków. Narażenie na dezinformację, skrajne wypowiedzi, ekstremalne poglądy czy teorie spiskowe może prowadzić do polaryzacji poglądów, a nawet do radykalizacji. Dorośli, którzy nie potrafią krytycznie oceniać treści, mogą łatwo ulegać manipulacji, co może mieć wpływ nie tylko na ich osobiste życie, ale i na relacje społeczne.

Przede wszystkim: profilaktyka…

Unikanie kontaktu ze szkodliwymi treściami wymaga umiejętności świadomego korzystania z sieci. Oczywiście nie da się kontrolować każdego kroku dziecka w internecie, jednak kluczową rolą dorosłego jest rozmowa i uświadamianie. Dzięki zbudowaniu silnej relacji, opartej na wzajemnym zaufaniu, będziecie mieć pewność, że kiedy coś zaniepokoi Wasze dziecko, to właśnie do Was zwróci się ono o pomoc lub radę w tej sprawie.

Warto skorzystać także z pomocnych narzędzi, takich jak darmowa aplikacja ochrony rodzicielskiej mOchrona, wspomagających rodziców w zapewnieniu dzieciom bezpieczeństwa w sieci. Nasza apka ułatwia ustalanie reguł dotyczących korzystania z internetu i aplikacji oraz daje dostęp do aktywności dziecka na urządzeniu. Pomaga też w zdiagnozowaniu potencjalnych problemów i zagrożeń, a także w odpowiednim reagowaniu na nie.

Nie jesteście bezsilni także jako nauczyciele – przypominajcie swoim uczniom o ważnych zasadach, które pomagają chronić się przed szkodliwymi treściami. Tłumaczcie, że nie wolno klikać bez zastanowienia we wszystkie linki, zwłaszcza te pochodzące z nieznanych źródeł, przekazywane za pośrednictwem e-maili, SMS-ów czy komunikatorów. Pokazujcie, jak konfigurować ustawienia prywatności w mediach społecznościowych, i informujcie uczniów o nowych zagrożeniach online. A przede wszystkim – rozmawiajcie ze swoimi podopiecznymi i interesujcie się tym, co robią w internecie, jakie strony oglądają, z jakimi treściami mają kontakt.

… i mądre reagowanie

Niestety, czasem mimo ostrożności, możemy przypadkowo natknąć się na nieodpowiednie materiały. Jeśli Wasze dziecko lub uczeń natrafi w internecie na niebezpieczne treści, nie karzcie go ani nie osądzajcie, ale wspierajcie, wyjaśniając, dlaczego takie materiały są niebezpieczne i jak ich unikać. Jeśli kontakt z nieodpowiednimi treściami wywołał silne emocje i lęk, wykażcie się zrozumieniem i zaoferujcie swoją pomoc.

Musicie wiedzieć, że szkodliwe treści nie zawsze naruszają prawo, ale są wyjątki. Rozpowszechnianie materiałów m.in. związanych z seksualnym wykorzystywaniem dzieci jest karalne! Takie przypadki bezwzględnie zgłaszajcie na policję, możecie również skorzystać z pomocy działającego w NASK zespołu Dyżurnet.pl. Ponadto w aplikacji mObywatel udostępniono usługę „Bezpiecznie w sieci”. Za jej pośrednictwem też wyślecie zgłoszenie o nielegalnych treściach.

O szkodliwych treściach w materiałach OSE

Szkodliwe treści mogą i powinny stać się tematem lekcji na wszystkich etapach edukacyjnych. Zachęcamy Was do planowania zajęć z wykorzystaniem materiałów, które stworzyliśmy w Ogólnopolskiej Sieci Edukacyjnej. Polecamy szczególnie:

• poradnik dla rodziców „Szkodliwe treści w internecie”;
• poradnik dla nauczycieli „Szkodliwe treści w internecie. Nie akceptuję, reaguję!”;
• kurs e-learningowy „Przygody Profesora i N@tki, czyli jak mądrze korzystać z internetu” – moduł 3 „Trudna sytuacja w internecie” wraz ze scenariuszem zajęć;
• kursy e-learningowe dla uczniów klas 7–8 szkoły podstawowej, uczniów szkoły ponadpodstawowej i nauczycieli wraz ze scenariuszami zajęć w module „Niebezpieczne i szkodliwe treści” na bezpłatnej platformie Bezpieczni w sieci;
• scenariusz lekcji „Co oglądamy w rozbitym lustrze? Królowa Śniegu i patostreamy” dla uczniów klas 5–6 szkoły podstawowej;
• scenariusz zajęć profilaktycznych „Czy wystarczy mi wyobraźnia? Ryzykowne zachowania w internecie: szkodliwe treści” dla uczniów w wieku 13–15 lat;
• infografiki „Szkodliwe treści w internecie”;
• webinar ekspercki „Szkodliwe treści w internecie”:

[Okienko z webinarem: https://youtu.be/O5kQUxINFik?si=Sh2pRwseeHcSnGOd]

Źródła:

Aktualności na platformie SE IT Szkoła: „Temat lekcji: szkodliwe treści w internecie”, „Cyberbezpieczna biblioteczka: szkodliwe treści”, „Lekcja o cyberbezpieczeństwie: szkodliwe treści cz. 3” [online, dostęp dn. 13.11.2024].

Lange R., (red.), 2023, „Nastolatki 3.0. Raport z ogólnopolskiego badania uczniów i rodziców”, Warszawa: Państwowy Instytut Badawczy NASK [online, dostęp dn. 13.11.2024].

Livingstone S., Smith P.K., (2014), „Annual research review: Harms experienced by child users of online and mobile technologies: The nature, prevalence and management of sexual and aggressive risks in the digital age”, „Journal of child psychology and psychiatry”, nr 55 (6), s. 635‒654 [online, dostęp dn. 13.11.2024].

Pyżalski J., Zdrodowska A., Tomczyk Ł., Abramczuk K., (2019), „Polskie badanie EU Kids Online 2018. Najważniejsze wyniki i wnioski”, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM [online, dostęp dn. 13.11.2024].

Rywczyńska A., Piechna J., (2023), „Szkodliwe treści w internecie”, wyd. II poprawione, Warszawa: NASK Państwowy Instytut Badawczy [online, dostęp dn. 13.11.2024].